Naša ideja

Projekat „Daljinska detekcija (de)populacionih procesa” realizovan je kao jedno od pobedničkih rešenja na izazov „Podacima do boljeg razumevanja procesa depopulacije” koji je objavio Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) i Populacioni fond UN (UNFPA) u Srbiji. Osnovna ideja projekta je identifikacija i sagledavanje procesa depopulacije na različitim nivoima teritorijalne organizacije Republike Srbije, primenom setova podataka nastalih metodama daljinske detekcije. Naša ideja podrazumeva formiranje trajne infrastrukture, bazirane na različitim skupovima podataka, u cilju uspostavljanja jedinstvenog “user-friendly” okruženja za identifikaciju, sagledavanje i praćenje vremenske i prostorne ekspresije procesa depopulacije u Srbiji.

Realizacija ideje se ogleda u kreiranju online servisa koji bi pružio osnovu za dalja i detaljna istraživanja depopulacije i drugih srodnih procesa i pojava, kreiranju smernica za donošenje zaključaka od značaja za planiranje razvoja, ali i opštu informisanost u domenu naseljenosti teritorije Srbije. Korisnicima je dostupan set od 12 indikatora sa interaktivnim kartografskim prikazima, uz mogućnost odabira prostorne i vremenske komponente, za potrebe dobijanja različitih informacija o stanju i promenama u populacionim procesima u Srbiji. Takođe, za napredniju pretragu, pružene informacije se odnose na korišćene setove podataka, dostupne za preuzimanje, kao i metodološki okvir i tehničke smernice za dobijanje indikatora, koji mogu poslužiti kao baza za dalja istraživanja.

Šta je daljinska detekcija?

Daljinska detekcija obuhvata skup metoda koje omogućavaju prikupljanje informacija bez direktnog, fizičkog kontakta sa ispitivanom pojavom ili objektom registrovanjem emitovane ili odbijene energije (satelitska osmatranja, aerosnimanja, itd.), a zatim i obradom i analizom tako dobijenih informacija. Geoprostorni podaci nastali primenom metoda daljinske detekcije, imaju širok spektar primene u različitim istraživanjima. Sa aspekta izučavanja (de)populacionih pojava i procesa, od velikog značaja su podaci o prostornoj distribuciji stanovnišva, izgrađenosti prostora, morfometriji terena, infrastrukturnim elementima u prostoru, populacionoj i ekonomskoj aktivnosti, mereno intenzitetom emitovane svetlosti sa Zemljine površine, i sl. Ovakvi podaci poseduju visok nivo prostorne i vremenske detaljnosti čime se otvaraju nove mogućnosti za kvantitativnu i kvalitativnu analizu.

Metodološki okvir

Primena podataka nastalih metodama daljinske detekcije u proučavanju (de)populacionih procesa omogućava da se prevaziđu ograničenja i dopune tradicionalni izvori podataka (npr. Popis stanovništva). Prednost korišćenja pomenutih izvora, prostorno i vremenski osetljivih podataka, je mogućnost kontinuiranog praćenja kretanja broja stanovnika. Koristeći satelitske snimke i izvore podataka koji se baziraju na daljinskoj detekciji omogućeno je praćenje populacione dinamike sa prostornom rezolucijom od nekoliko stotina metara (npr. polja veličine 250 x 250 m) do nivoa naselja i opština. U tu svrhu kreiran je set od 12 indikatora koji na direktan ili indirektan način upućuju na depopulaciju, primenom pojedinačnih i/ili ukrštanjem različitih izvora podataka, kako bi se omogućila identifikacija, vizualizacija i tumačenje (de)populacionih promena.

Neki od izabranih indikatora utemeljeni su u naučnoj praksi i koriste se za sagledavanje i praćenje populacionih promena (indeks promene broja stanovnika, gustina naseljenosti), kao i njenih prostornih manifestacija, dok su drugi atipični i kreirani za potrebe ove platforme, u svrhu otkrivanja uzroka depopulacije i transformacije prostora pod uticajem promena u naseljenosti (noćna svetla, sezonalnost u naseljavanju, distribucija stanovništva po hipsometrijskim pojasevima, pristupačnost, promene u nameni zemljišta i sl.). Radi lakšeg sagledavanja i razumevanja ponuđenih indikatora, izvršena je njihova klasifikacija u četiri kategorije:

• Demografski indikatori bazirani su na podacima o broju stanovnika i promeni u višedecenijskom periodu, kao konkretno merljivim i shvatljivim podacima kojim identifikujemo i pratimo (de)populacione promene. Novina kod ove grupe kvantitativnih pokazatelja podrazumeva korišćenje prostorno preciznijih podataka baziranih na kvantifikaciji i prikazu broja stanovnika po gridu, kao izabrane prostorne jedinice. Kako su populacioni pokazatelji osnova za istraživanje procesa depopulacije, na njima počivaju, odnosno kombinovani su sa drugim podacima sa kojima formiraju neke od predloženih indikatora. Ovoj grupi pripada dva indikatora: Starosna struktura stanovništva prema visinskim zonama, 2011 i Indeks promene broja stanovnika, 2015/1975.
• Grupa (urbo)morfoloških indikatora u svojoj osnovi sadrže podatke o stanovnišvu, dok je fokus direktno usmeren na distribuciju stanovništva u prostoru. Radi utvrđivanja demografskog potencijala nekog prostora i pristupanju rešavanja konkretnih problema u vezi sa tim, relevantno je imati saznanja o prostornoj distribuciji stanovništva, u kojoj meri i gde je koncentrisano na postojećem izgrađenom tkivu. Značajna novina koju donosi ova grupa indikatora odnosi se na uključivanje podataka o izgrađenosti prostora, stepenu njegove iskorišćenosti i zauzetosti (privremene ili trajne), na osnovu kojih se ujedno sagledava i populaciona aktivnost. Poseban kuriozitet ove grupe indikatora predstavlja indikator za identifikaciju privremeno ili trajno napuštenih objekata, kojim se jednostavno i jasno ukazuje na proces depopulacije na prostoru Srbije. Ovoj grupi pripada tri indikatora: Gustina naseljenosti u Srbiji, 2015, Indeks promene izgrađenosti, 2014/1975 i Trajno i privremeno napušteni objekti kao pokazatelj depopulacionih područja, 2015.
• Grupa (geo)prostornih indikatora je najbrojnija, obuhvatajući one kojima se izražava neka promena u prostoru i dovodi direktno ili indirektno u vezu sa populacionim procesima. Jedan od pomenutih indikatora je visinska zonalnost, koji je stavljen u odnos sa demografskom starošću, distribucijom naselja i stanovništva. Ovaj indikator značajan je iz razloga što omogućava ispitivanje davno utvrđenih teza da su „viši, planinski prostori demografski stariji i demografski ugroženi”, što je u ovom slučaju moguće koristeći podatke visoke prostorne rezolucije. Takođe, značajna inovacija je uvođenje noćnih svetala, prikazanim kroz dijapazon intenziteta radijanse i distribucije u prostoru, u funkciji sagledavanja procesa depopulacije i karaktera naseljenosti (sezonalnosti), kao i praćenje populacione i ekonomske aktivnosti stanovništva. Horizontalna perspektiva prostorne komponente iskazana je kroz razvijenost putne mreže, kao jednog od faktora koji utiču na demografski potencijal prostora i pruža osnovu za proučavanje prostorne „izolovanosti”. Ovoj grupi pripada četiri indikatora: Hipsometrijska struktura (visinska zonalnost) opština i naselja, Noćna svetla, Sezonski karakter naselja i Gustina putne mreže.
• Grupa kompozitnih indikatora izdvojena je zasebno jer počiva na kombinaciji podataka različitog tipa, te istovremeno ukazuju na prostorne, morfološke i populacione promene. Radi ilustracije mogućnosti njihove upotrebe, izvršeno je preklapanje gustine naseljenosti po gridu i hipsometrijske strukture, populacionih promena sa pristupačnošću opštinskim centrima i namene zemljišta sa naglaskom na konverziju zemljišta ka prirodnim ekosistemima kao pokazatelja umanjene populacione i/ili ekonomske aktivnosti. Ovakvi indikatori su atipični u istraživanju populacionih promena, te predstavljaju doprinos postojećoj naučnoj metodologiji. Ovoj grupi pripada tri indikatora: Promena gustine naseljenosti po visinskim pojasevima, Pristupačnost kao determinanta depopulacije i Namena zemljišta u funkciji populacionih promena.

<aside> 🔗 Pogledajte listu indikatora ovde. Tehnička dokumentacija sa metodologijom izračunavanja za svaki indicator (file Meta) je raspoloživa ovde. Preuzmite indikatore u nekom od raspoloživih formata (GeoTIFF, Shapefile, TXT) ovde.

</aside>

Tradicionalni vs alternativni podaci

Demografski procesi u Srbiji tradicionalno se iskazuju putem kvantitativnih promena registrovanih u međupopisnom periodu. Takvom pristupu nedostaje mogućnost „spuštanja” na niži prostorni nivo, precizna identifikacija pojava i promena u prostoru, kao i ukrštanje sa drugim tipovima podataka koji bi ukazali na strukturu procesa i njegovu dinamiku. S druge strane, uvođenjem alternativnih izvora podataka generalizacija je minimizirana, omogućeno je „spuštanje” na mikro nivo (niže od statističkih i administrativnih prostornih jedinica), pruža se uvid u mikropodatak koji je moguće dodati u vidu atributa posmatranoj pojavi i procesu. U tom smislu, ogleda se prednost ovde predstavljenih setova podataka, okarakterisanih kao alternativni.

Najznačajniji nalazi

• Za potrebe Projekta “Daljinska detekcija (de)populacionih procesa u Srbiji” uspostavljen je set od 12 indikatora;;
• Korišćeni indikatori se mogu klasifikovati u dve grupe, prva podrazumeva tipične, tradicionalne indikatore, koji su se i do sada koristili u izučavanju (de)populacionih procesa, a u drugoj su atipični, moderni indikatori, bazirani na inovativnom ili modifikovanom pristupu izučavanju populacionih promena;
• Korišćeni indikatori su bazirani na alternativnim izvorima podataka;